Leve de democratie! Oh, je twijfelt? Je twijfelt zelfs zo erg dat je de laatste keer niet eens bent gaan stemmen omdat onze democratische samenleving toch minder democratisch is dan je dacht? Wat is dat eigenlijk: ‘democratie’? Waar komt dat begrip vandaan?

Het Griekenland van pakweg duizend jaar voor onze jaartelling, wordt ook wel de bakermat van onze beschaving genoemd. In die periode ontwikkelde zich de landbouw in het vruchtbare Midden-Oosten en breidde zich uit naar het westen. Die ontwikkeling leidde tot markten en, als logisch gevolg daarvan, tot steden. In het Grieks werden die steden ‘polis’ of ‘poleis genoemd.

Elke stad vormde een staat op zichzelf: een politieke organisatie met een eigen cultuur, wetten en regeringsvorm. Het oude Griekenland kende honderden van deze steden, waaronder Athene, Sparta, Korinthe, Thebe, Argos, Delphi, Olympia, Syracuse en Pergamon.

Ze hadden verschillende bestuursvormen, zoals monarchie, oligarchie, tirannie en een vorm van ‘democratie’. Deze bestuursvormen veranderden in reactie op sociale, politieke of economische ontwikkelingen. Een ding hadden ze gemeen: het was de rijke en adellijke elite die uiteindelijk bepaalde hoe deze veranderingen eruit gingen zien.

In Athene werd een burgerlijk bestuur gevormd. Wetten werden niet langer voorgeschreven door een adellijke alleenheerser, maar door een selecte groep binnen de polis: de ‘politici’. Zij bepaalden, namens het volk (op zijn Grieks ‘dêmos’) het beleid.

Ging het er toen dus echt democratisch aan toe? Bepaalde het volk het beleid? Niet echt: het was meer vóór het volk dan door het volk. Vrouwen, slaven en nieuwkomers (ongeacht hoe lang ze er al woonden) werden niet beschouwd als volwaardig lid van de samenleving en hadden dus geen recht om mee te beslissen. Een kleine elite besliste wie wel aan de eisen voldeed om het beleid mee te bepalen. Dit was de situatie ruwweg drieduizend jaar geleden. Verandert er dan niets?

Staat en democratie zijn geen vaste begrippen, maar labels op een strijdtoneel waarvan de inhoud steeds verandert. Een strijdtoneel, waarin ‘divide et vince’ (verdeel en heers) de voornaamste strategie is van de dan heersende elite.

Een strategie die begint met het framen en vervolgens isoleren van een groep als ‘profiteurs’. Een sociaal zwakkere groep die zich nauwelijks kan verweren en door de politici wordt gekwalificeerd als zondebok die de oorzaak is van sociale en economische problemen. De ‘zondebokken’ variëren met de tijd en de politieke situatie en zijn vaak het doelwit in verkiezingscampagnes.

Soms reageren vrienden, naar aanleiding van een verkiezingsuitslag, verbitterd met de opmerking: “Ze moeten eerst gras vreten, voordat er iets veranderd.” Dat klinkt nogal hardvochtig, maar er zit wel een kern van waarheid in: als een klein deel van de bevolking als zondebok wordt aangeduid, halen velen opgelucht adem. Zelf worden ze niet getroffen door de maatregelen om de situatie te ‘corrigeren’: de oorzaak van de ellende is niet hun schuld maar van die ‘profiteurs’.

Het wrange is dat mensen in de ‘zondebok’-groep soms zelf overtuigd raken dat de problemen het gevolg zijn van eigen falen en niet van de sociale structuur van de samenleving. Pas als steeds meer groepen in dezelfde benarde situatie raken en de ellende van anderen herkennen als die van henzelf, groeit de solidariteit, net als in het begin van de vorige eeuw.

De Duitse predikant Martin Niemöller, die aanvankelijk Hitler steunde, omschreef de gevolgen als dit achterwege blijft:

“Toen de nazi's de communisten arresteerden heb ik gezwegen;
            ik was immers geen communist.
            Toen ze de sociaaldemocraten gevangenzetten heb ik gezwegen;
            ik was immers geen sociaaldemocraat.
            Toen ze de vakbondslieden kwamen halen heb ik gezwegen;
            ik was immers geen vakbondsman.
            Toen ze de Joden opsloten heb ik gezwegen;
            ik was immers geen Jood.
            Toen ze de katholieken arresteerden heb ik gezwegen;
            ik was immers geen katholiek.
            Toen ze mij kwamen halen
            ...was er niemand meer die nog kon protesteren.”

Een samenleving waarin groepen worden uitgesloten is geen ‘samen’-leving. Isolement, het uitsluiten van een groep, gevolgd door een volgende en de daarop volgende, is een onrecht en vereist verzet. Het alternatief heeft al te veel littekens opgeleverd in onze geschiedenis.

Benny AHLERS